FELSEFE MAĞARAYA DÖNMELİ Mİ?

“[46] Müslümanların yöneticilerine düşen görev, ilim ehli dışındaki insanların, [Gazzali’nin] bu tür bilgi[ler] içeren kitaplarına [ulaşmalarını] engellemektir. Aynı şekilde insanlara verdiği zarar daha hafif olsa da kanıtlama yöntemiyle yazılmış kitaplara ehil olmayanın [ulaşmasına] da engel olmaları gerekmektedir. Zira kanıtlama yöntemiyle yazılmış kitapları çoğunlukla sadece üstün yaratılıştakiler anlar. Ne var ki, bu gruptakiler de [a] teorik erdemlerden yoksun olmaları, [b] bir düzen takip ederek okumamaları ve [c] bir üstat olmadan bu kitapları tahsil etmemeleri [gibi sebeplerle] yoldan çıkabilirler. Fakat bu kitapları tümüyle yasaklamak ise dinin teşvik ettiği yoldan sapmak, en değerli insan grubuna ve en değerli varlık sınıfına karşı bir zulüm sayılır. Çünkü en değerli varlık sınıfı hakkında adalet, onların mahiyetini, bunu bilme yeteneğine sahip olanların bilmesinden ibarettir ki, onlar da insanlar içinde en değerli grubu oluşturmaktadır.”
Kaynak: :İbn Rüşd. Felsefe, Din ve Te’vil [Faslu’l -Makal Fi Takrir Ma Beyne’ş-Şeria Ve’l -Hikme Mine’l-İttisal] (Çev: Mahmut Kaya) Klasik Yayınları. İstanbul;2019:46.

Bilenler bilir! Platon’un “Devlet” Kitabının yedinci bölümünde bulunan ünlü alegorisinde mağarada elleri kolları bağlanmış insanların öyküsü anlatılır. Eğitimle aydınlanmamış insanların anlatıldığı metinde insanlar, ayaklarından ve boyunlarından zincire vurulmuş ancak kendilerine uygun görülen gölgeleri seyredebilmektedirler.

“Şimdi, dedim, insan denen yaratığı eğitimle aydınlanmış ve aydınlanmamış olarak düşün. Bunu şöyle bir benzetmeyle anlatayım: Yeraltında mağaramsı bir yer, içinde insanlar. Önde boydan boya ışığa açılan bir giriş… İnsanlar çocukluklarından beri ayaklarından, boyunlarından zincire vurulmuş, bu mağarada yaşıyorlar. Ne kımıldanabiliyorlar ne de burunlarının ucundan başka bir yeri görebiliyorlar. Öyle sıkı sıkıya bağlanmışlar ki, kafalarını bile oynatamıyorlar. Yüksek bir yerde yakılmış bir ateş parıldıyor arkalarında. Mahpuslarla ateş arasında dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alçak bir duvar, hani şu kukla oynatanların seyircilerle kendi arasına koydukları ve üstünde marifetlerini gösterdikleri bölme var ya, onun gibi bir duvar. Böyle bir yeri getirebiliyor musun gözünün önüne?”
Kaynak: Platon. Devlet. (Çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcöz).Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi. Türkiye iş Bankası Yayınları. İstanbul, 2018:231.
 
Bu insanlar yalnızca duvardaki gölgelerle yetinmek zorunda kalmaz, kendilerini ve yandakileri bile göremezler. Çünkü başlarını oynatamazlar. Bu alegori 2500 yıldır binlerce kez yazılmış, konuşulmuş ve kullanılmıştır. Platon bu öyküyle eğitime ulaşamamış insanların durumlarını tasvir etmeye çalışmaktadır. Platon bir gün mağaradakilerden birini alır ve zincirlerini çözer. İşte her şey bu noktada başlar. Zincirlerinden çözülen adam ışıkla karşılaşınca gözleri kamaşır, acı çeker, şaşakalır. Başta bu insanın gözlerine ağrılar girer, aydınlığa bakmak istemez ancak zamanla da bakmaya alışır ve hakikatle karşılaşmaya başlar. Böylece mağarada kendisine hakikat olarak sunulanının aydınlığın gölgesinden başka bir şey olmadığını ve görebildiklerinin asıl kaynağının güneş olduğunu anlar.
 
“Şimdi düşün: Bu adamların zincirlerini çözer, bilgisizliklerine son verirsen, her şeyi olduğu gibi görürlerse ne yaparlar? … Ya onu aydınlığın ta kendisine bakmaya zorlasak? Gözlerine ağrı girmez mi? … İşte ancak o zaman anlayabilir ki, mevsimleri, yılları yapan güneştir. Bütün görülen dünyayı güneş düzenler. Mağarada onun ve arkadaşlarının gördükleri her şeyin asıl kaynağı güneştir.”
Kaynak: Platon. Devlet. (Çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcöz).Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi. Türkiye iş Bankası Yayınları. İstanbul, 2018:232.
 
Bu bilgiye ulaşan insan mağarada yaşadığı her ne varsa onun bir aldatmacadan ibaret olduğu gerçeği ile de yüzleşecektir:
“Ya orada birbirlerine verdikleri değerler, ünler? Gelip geçen şeyleri en iyi gören, ilk veya son geçenleri, ya da hepsini en iyi aklında tutup, gelecek şeylerin ne olabileceğini en doğru kestirenin elde ettiği kazançlar? Mağaradan kurtulan adam artık onlara imrenir mi? O ünleri, o kazançları sağlayanları kıskanır mı?”
Kaynak: Platon. Devlet. (Çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcöz).Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi. Türkiye iş Bankası Yayınları. İstanbul, 2018:233-234.
 
Ancak işler aydınlanan bu adamın mağaraya dönmesiyle karmaşıklaşır. Mağaraya dönen adam oradakilere sadece gölgelere baktıklarını, hakikate dayanmayan bir yaşam kurduklarını anlatmaya kalktığında hiç de hoş karşılanmaz. Hatta onu kendi dünyalarına uymayan sapkın görüşleri nedeniyle öldürmeye bile kalkarlar.
 
“Bir de şunu düşün: Bu dediğimiz adam yeniden mağaraya dönüp eski yerini alsa; gün ışığından ayrılan gözleri karanlıklara dayanabilir mi? Dayanamaz. Daha gözleri karanlıklara alışmadan, ki kolay kolay da alışamaz, yeniden bu karanlıklar içinde düşünmek, zincirlerinden hiç kurtulmamış mahpuslara gördükleri üzerinde tartışmak zorunda kalsa, herkes gülmez mi ona? Yukarıya boşu boşuna çıkmış, üstelik de gözlerini bozup dönmüş demezler mi? Bu adam onları çözmeye, yukarıya götürmeye kalkışınca, ellerinden gelse öldürmezler mi onu?”
Kaynak: Platon. Devlet. (Çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcöz).Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi. Türkiye iş Bankası Yayınları. İstanbul, 2018:234.
 
Platon bu kısa anlatıyla eğitimin önemine vurgu yapmakta ve eğitimi, bilgiden yoksun ruha bilgi koymak ya da kör gözlere görme gücü vermek olarak tanımlamaktadır. Burada eğitimin rolü ruhta bil kuvve mevcut olan iyiye dönme gücünün harekete geçirilmesidir. Bu noktadan yola çıkarak Platon yetiştirdiği filozoflara bir görev verir. Eğitim sonunda filozoflar mağaraya tekrar dönmeli ve gözleri zorlansa bile gerçekleri anlatmalı ve devlet yönetimini gerçeklere dayalı olarak yapmaya çalışmalıdırlar. Platon’un ünlü filozof kralı da tam olarak burada karşımıza çıkmaktadır. Platon erdemli devletin akademide yetişmiş olan filozof yöneticilerle ile mümkün olabileceğini yoksa onların yerine geçecek açgözlü insanlarla toplumda karmaşa ve düzensizliğin ortaya çıkacağını söylemektedir.
 
“Ama, biz sizi kendi yararınız için olduğu kadar, devletin de yararı için, arı kovanlarındaki beyler gibi olmanız için yetiştirdik. Size öteki filozoflardan daha geniş, daha olgun bir eğitim verdik. Sizi, felsefeyi devlet işleriyle uzlaştırabilecek bir hale getirdik. Siz de sırası gelince, başkalarının oturduğu yere inmek, karanlık köşelere gözlerinizi alıştırmak zorundasınız. Karanlığa alışınca, siz onlardan bin defa daha iyi göreceksiniz. Çünkü, güzelin, doğrunun, iyinin gerçek örneklerini görmüş olduğunuz için, karşınıza çıkan her yansının aslını bileceksiniz! … Bu devletlerin başındakiler, gölgeler üstüne birbirleriyle cenkleşmede, sanki başa geçmek büyük bir nimetmiş gibi, kim başa geçecek diye birbirlerini yemektedirler. Doğru olansa şudur: Bir devlette başa geçenler, başa geçmeyi en az isteyenler oldu mu, dirliğin de düzenin de en iyisi olarak var demektir. Baştakilerin böyle olmadığı yerdeyse, tam tersine ne dirlik vardır ne düzen.”
Kaynak: Platon. Devlet. (Çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcöz).Hasan Ali yücel Klasikler Dizisi. Türkiye iş Bankası Yayınları. İstanbul, 2018:238.
 
Mağaramdaki zincirlerimden tıp eğitimi almak amacıyla Ankara’ya gittiğimde kurtulmuştum. Ancak o zaman sadece boynumdaki zincirler gevşetilmişti. Dünyanın bize anlatıldığı gibi olmayabileceğini ilk defa o zamanlar hissetmeye başlamıştım. Ancak halen ayaklarım ve gövdem mağarada olduğundan fark ettiklerim sanıdan daha ileriye ulaşamamıştı. Ruhum, duvardaki gölgelerle dışarıdaki aydınlık arasında kalmanın ısdırabı içinde kıvranmaktaydı. Yaşımın küçük olması, aklımın büyük inançlarla doldurulmuş olması, yaşadığım toplumdaki ekonomik zorluklar, doktor olmanın yaratacağı ekonomik ve sosyal konfor beklentisi, sahip olduğum inançların şeksiz, şüphesiz gerçek olduğu saplantısı aydınlığı aramam önündeki engellerdendi. Öğle bir ortamda yetişmiştim ki tıp fakültesi kazanacak kadar bilgi sahibi olabilmeme rağmen şaşakalma becerisinin varlığından haberdar değildim. Şaşma becerisine sahip olamadan yürütmeye çalıştığım eğitim ve akademik hayatım dünyanın, çevremin ve en önemlisi de kendimin farkına varamadan onlarca yıl devam etti. Tıpkı Platon’un mağarasındaki zincire vurulmuş insanlar gibi... Şaşıramamam için de her dönem kendimi ikna ettiğim bir gerekçem vardı. Tıp fakültesinde bir an önce okulu bitirmem ve ekmeğimi ele almam gerekiyordu. Memur çocuğu olduğum için zar zor okuyordum bu nedenle de en kısa sürede okulu bitirmem sadece benim açımdan değil ailem açısından da önemliydi. Okulu bitirdim, bu defa de önüme uzmanlık kaygısı çıktı. Ne mesleğimi ne de hayatla ilgili gerekli olan bilgi ya da becerileri kazanabildim; belki de hiç görmeyeceğim hastalıkları test kutucuklarında aramakla geçti bir buçuk yıl.  Ardından uzmanlık geldi, uzmanlık, akademisyenlik, doçentlik derken on yıldan fazla bir zaman gölgelerin bahşettiği Kaf Dağı’nın zirvesine oturma hayali ile geçti gitti…
Öte yandan en azından boynum ve ellerim zincirden kurtulmuş olduğu için halen mağarada olmama rağmen ruhum huzursuzdu. Şaşırma duygusundan bir haber olsam da mağarada gördüklerimle yetinemiyordum. Hiçbir gölgenin yönlendirmesine dayanmadan ve bir amaca ulaşmayı düşünmeksizin üst üste biriktirdiğim kitaplar mağaradaki zincirlerimden kurtulmamda ve ruhumun derinliklerinde gizlenmiş olan şaşırma duygusunu ortaya çıkarmamda yardımcı oldu.
Mağaradan ilk çıktığımda aydınlığın kör edici ışıklarının içinde, hiç tanımadığım dilde konuşan 2500 yaşındaki muallimlerle karşılaştım. Devamında, bu muallimlerin dilinden konuşan daha genç insanlar da gördüm. Bunlar mağaradan bildiğim inanlardan çok farklılardı. En önemlisi sözlerini kendileri söylüyorlardı. Çoğunlukla bu dünyaya dair konuşuyorlardı ama bazıları dünya dışında var olan bir iyilikten de bahsediyordu. Tanrıları benim bildiğimden farklıydı. Onların tanrısı çoğunlukla doğaüstü bir irade olmayıp, doğanın kurallarına göre yeryüzünü şekillendiren bir mimar gibiydi. Daha da önemlisi, sadece kendini temaşa etmekle meşgul olduğundan ay altında olanlarla hiç ilgilenmiyordu. Ahlak anlayışları da farklıydı. Bunlar için bir şey iyi, güzel ve doğruysa yapılmalıydı ve ardından ödül ya da ceza beklenmemeliydi. Ödül ve cezaya dayalı yaşam istenilen sonuçlara ulaşsa da ahlaki değildi. Oysa ben mağarada ölümden sonra verileceklerin hayaliyle gölgelerin istedikleri gibi davranmayı öğrenmiştim.
Çok uzunca bir süre bu adamların sözlerinden hiçbir şey anlamadım. Hala da anladığım söylenemez… Lakin çok değerli bir beceri kazandım; artık hayret edebiliyorum. Böylece hiçbir şey bilmediğimi öğrendim. Hayret edebilmek ve bilgisizliğim, beni yeni şeyler öğrenmeye motive ediyor ve mağaranın dışında karşılaştığım adamları daha fazla anlamaya çalışıyorum. Ancak onları dinlemek kolay bir iş değil. Önce dillerini anlamanız gerekiyor. Bu adamlar vahiy aktarmıyor, hatabi, cedeli konuşmuyor ya da mugalata yapmıyorlar (retorik, diyalektik, sofistik). Bu adamlar ispat etme zorunluluğu olan burhani (apodeiktik, analitik) bir dille konuşuyorlar. Geliştirdikleri bu dil sayesinde üzerinde uzlaşabilecekleri bir sorgulanabilir yöntemin ayrıcalıklarına sahipler. Bu adamların derdi ikna etmek değil, ispat etmek, yani kanıtlamak. Hal böyle olunca ispatın yöntemi ispat edilenden daha değerli oluyor. Bu adamlar hem dünyanın hem de bilginin sürekli olarak değiştiğinin farkındalar. Dolayısıyla bunları anlamak vahye dayalı cedeli, diyalektik dille konuşan ya da mugalata yapanları anlamaktan çok daha zor. Diğerlerine inanmanız yetiyor; sözleri üzerine düşünmeniz gerekmez hatta istenmez de… Oysa burhani konuşan bir adamın kanıtlarını takip ederek sözlerini tasdik edebilir ya da reddedebilirsiniz. Zaten öyle de yapmalısınız. Diğerlerinde büyük günah olan şek ve şüphe burada yüce bir değer. Aksi takdirde ilerleme mümkün olamıyor. Bu sayede de bu adamların içinde şeyh, imam, mürşit, peygamber çıkmamıştır. Çünkü neredeyse hepsi kendilerini yetiştiren öğretmenlerinin yanlışlarının peşinde koşmuştur.
Kendi mağaramdan çıkmayı başarınca şunu gördüm ki artık mağaradaki gölgeler ve mağara dünyasının gerçekleri beni hiç mi hiç heyecanlandırmıyor. Oradaki sözler çok tatsız ve zevksiz geliyor bana. Artık aklım, mağara dışında gördüğüm adamların dertleri ile doldu; ruhum o dertlerin heyecanını yaşıyor. Bu duygu ruhumu hem aydınlattı hem de arındırdı. Aristoteles’in söylediği gibi bütün sanatların ereği olan mutluluğa ulaşma için mağaranın dışına çıkmak gerektiğini anladım.
Bu noktadan sonra Platon’u dinlemem ve mağaraya tekrar dönmem gerekiyor. Mağaraya dönüp aydınlıkta gördüğüm insanları ve onların sözlerini oradakilere anlatmam ve onları aydınlığa çıkarmam gerekiyor. Bu Atina akademisinde felsefe eğitimi görmüş her öğrencinin zorunlu hizmet yükümlülüğü Platon’a göre… Böylece erdemli devlet ve düzenli bir topluma ulaşmak mümkün olabilecek.
Oysa ben Platon gibi düşünmüyorum. İbn Tufeyl’in “Hay Bin Yakzan”ında bir adada tek başına dünyaya gelen ve aklıyla hakikate ulaşan Hayy, sonradan adaya gelen bir yabancıyla birlikte topluma karıştığında büyük hayal kırıklığına uğrar. Hayy adaya geldiğinde toplumu tanımamış olmanın körlüğü ile ve umutsuzca halka, inançlarının zahirine dalarak özünü kaybettiklerini bu nedenle de yaptıkları ritüellerin görünüşte kaldığını erdemli topluma ulaşmalarını sağlamadığını anlatmaya çalıştıysa da nafile bir çabaydı. Halkın inancın zahiriyle yetinmesinin yerinde olacağını ve görünenin ardındaki batini yönü anlayabilecek akli becerilere sahip olmadığı gerçeği ile yüzleşmek zorunda kaldı. İbn Rüşd’ün de belirttiği gibi onların hayatta yaşayabilmeleri için şeriatları yeterdi. Yaptıklarından dolayı özür diledi ve kendi adasına geri döndü…
Hayy hakikati bir adada yalnız başına bulmuştur. Ona birisi söylememiştir, yaşamdan elde ettiği deneyimler ve gözlemler aklı ile birlikte gerçeğe ulaşmasını sağlamıştır. Bunun için bazı becerilere ve çaba gösterecek sabra ihtiyaç bulunmaktadır. Günümüzde bu deneyimler ve gözlemler için iyi bir eğitime ve eğitimin gerektirdiği zamana ve sabra ihtiyacımız vardır. Mağaradan kurtulmak çok uzun ve meşakkatli bir iştir. İspat edilmiş olanı öğrenmeye çalışmak, retorik ve diyalektik olanı öğrenmekten daha zor. Zira önce ispatın yöntemlerini anlamak gerekmektedir. Bu felsefe için mantık bilim içinse bilimsel yöntemdir. Bunları öğrenmedikçe mağaradan kurtulmak olanaklı değildir. Kurtulmuş olanın da çocuksu bir heyecanla mağaraya dönüp oradakileri aydınlatmaya çalışması nafile bir çabadır… Bu yüzden felsefenin ya da bilimin mağaraya inip kendi dilinden anlamayan insanları aydınlatmaya çalışması anlamsızdır. Zaten orada baskın olan büyük inançların ve dogmanın dilidir. Olması gereken mağaraya inmek değil mağaradakilerin dışarı çıkmasını sağlamaktır. Ancak o zaman aydınlanma en azından bireysel olarak mümkündür.
Mağaradan kurtulmanın tek yolu felsefe bilimin konuştuğu dili öğrenmektir. Günümüz Türkiye’sinde bu ancak insanları akademik eğitime hazırlayacak lise eğitimi içinde mümkün olabilir. Toplumun tüm kesimlerinin yaygın felsefe ve bilimin dilini öğrenmelerine gerek var mıdır? Tartışılır… Benim kanımca çok da gerekli olmayabilir. Toplum yaygın kesimleri temel sorunlarda kendilerini koruyabilecek, kandırılmayacak kadar bilgi sahibi olabilseler yeterli olacaktır düşüncesindeyim. Zaten çoğunluğu günlük hayatları içinde bu işlere ayıracak zaman bulamayacaklardır. Önemli olan toplumun muallimleri, aydınları ve karar vericileridir. Onların mutlaka aydınlığa çıkması ve mağaradaki zincirlerinden azade olabilmeleridir. Böylece toplumu doğru yönlendirebilme becerilerine sahip olabilecekler hem de önemli konularda toplumun sağlığını ve esenliğini koruyabilecek kudret, irade ve ahlak düzeyine sahip olabileceklerdir.
Şimdi düşünüyorum da Türkiye’de yıllardır maruz kaldığımız eğitim sistemimiz, doğayı bir test sistemi içine sıkıştırarak, matematiği yaşamdan kopararak, herhangi bir yabancı dil öğretme becerisinden mahrum olarak, ahlaki değerleri bir dinin bir mezhebinin birkaç cemaatinin ya da tarikatının sanılarının içerisine hapsederek, çocuklarını mağaranın dışına mı çıkarıyor? Yoksa derinlerine mi gömüyor?
Kanımca bu soruların üzerinde akıl yürütmeye çalışmalıyız…

Coşkun Bakar, Hekim, Halk Sağlığı Uzmanı, Prof.Dr.

Kaynak: https://lapausephilo.fr/wp-content/uploads/2020/06/Caverne-Platon.jpg